ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ

Ο Γρηγόριος υπήρξε μια ξεχωριστή μουσική ιδιοφυΐα, ένας καλλιτέχνης μουσικός και διδάσκαλος της Μουσικής, ένας βαθύς γνώστης της Μουσικής Τέχνης, της εκκλησιαστικής και της εξωτερικής. Είναι o ένας, ο βασικός απ' τους τρεις Διδασκάλους τη Νέας Μεθόδου αναλυτικής σημειογραφίας τής Βυζαντινής Μουσικής, που προέκυψε απ' τη μεταρρύθμιση τού 1814, και σαν Λαμπαδάριος και Πρωτοψάλτης της Μεγάλης Εκκλησίας, αποτελεί το μέτρο κρίσεως για την σπουδαιότητα της αλλαγής της μουσικής γραφής, αλλά και για το αναλλοίωτο της μουσικής αυτής καθ' εαυτής, που με τη νέα γραφή άλλαξε μονάχα εξωτερικό μανδύα.

Η σπουδαιότητα αυτή του Γρηγορίου φαίνεται ολοκάθαρα, όταν θέλουμε να μιλήσουμε για το έργο οιουδήποτε άλλου μελουργού της προ του 1814 εποχής, γιατί είμαστε αναγκασμένοι να το δούμε δια μέσου της εξηγήσεως του Γρηγορίου βασικά ή του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακα. Ας συνθέσουμε όμως με τη σειρά τη βιογραφία του Γρηγορίου, με όσα στοιχεία μας προσφέρει η έρευνα.

Κατά μια παράδοση ο Γρηγόριος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη την ήμέρα που πέθανε ο Πέτρος λαμπαδάριος ο Πελοποννήσιος. O πατέρας του ήταν ιερέας και λεγόταν Γεώργιος και η μητέρα του λεγόταν Ελένη. Το επώνυμο «Λευίτης», που αποδίδεται στον Γρηγόριο, φαίνεται πως μάλλον δεν είναι πραγματικό, αλλά πώς προέκυψε απ' το ότι ο πατέρας του ήταν παπάς, «λευίτης» σύμφωνα με τη γλώσσα της καινής Διαθήκης.

Για τον ακριβή χρόνο της γέννησης του Γρηγορίου, όπως και του θανάτου του Πέτρου Πελοποννησίου, πρέπει να αναφέρουμε τα εξής. Αν ο Πέτρος Πελοποννήσιος πέθανε από πανώλη, πρέπει να μεταθέσουμε τον χρόνο θανάτου του από το 1777, που αναγράφεται σε όλα τα βιβλία, στα 1778, γιατί αυτόν τον χρόνο, και συγκεκριμένα τον χειμώνα αυτού του χρόνου, έπεσε το θανατικό στην Κωνσταντινούπολη απ' την πανώλη. Μια ιστορική ενθύμηση στην σ. 372 του κώδικα της μονής Παντελεήμονος 203, μας λέγει ακριβώς «Εις τους 1778 εγένετο μέγας χειμών εν Κωνσταντινουπόλει. Tω αυτώ έτει συνέβη και μέγα θανατικόν». Βέβαια δεν αποκλείεται το θανατικόν να διαρκούσε και τον χειμώνα τον l778, πρωτοφανερωμένο τον προηγούμενο χρόνο 1777. Η διαλεύκανση του θέματος δεν είναι πάντως εύκολη. Έτσι και ο Γρηγόριος γεννήθηκε στα 1778.

Σαν έτος θανάτου του Γρηγορίου αναφέρονται το 1820, το 1821 στις 23 Δεκεμβρίου που τον διαδέχτηκε στην πρωτοψαλτία ο Κωνσταντίνος, αλλά συχνότερα το 1822. Φαίνεται πως η σωστή χρονολογία θανάτου του Γρηγορίου είναι η 23 Δεκεμβρίου του 1821. Σύμφωνα με τις εξακριβώσεις αυτές ο Γρηγόριος έζησε απ' το 1778 ως το 1821. Πέθανε, δηλαδή, νεώτατος, στην ακμή της ηλικίας του και δραστηριότητας του, ήταν δεν ήταν 43 χρονών.

Από μικρός έμαθε αυτοδίδακτα την Αρμενική γλώσσα και μουσική, γιατί του άρεσε να συχνάζει στην εκκλησία των Αρμενίων. Για να τον αποσπάσει από εκεί ο πατέρας του, τον ανέθεσε στον ηγούμενο του Σιναϊτικού Μετοχίου στον Βαλατά, τον κρητικόν Αρχιμανδρίτη Ιερεμία, όπου ο Γρηγόριος έμαθε και γράμματα ελληνικά και αναδείχτηκε, σαν καλλιφωνότατος που ήταν, σε Αναγνώστη και Ιεροψάλτη.

Ο φιλόμουσος μαθητής πολλών και εν τέλει Γεωργίου του Κρητός Γρηγόριος, όπως αναφέρεται σ' ένα χειρόγραφο, είχε δασκάλους τον Ιάκωβο Πρωτοψάλτη, τον Πέτρο Βυζάντιο τον Πρωτοψάλτη και τον Γεώργιο Κρήτα. Φαίνεται πως επί πρωτοψαλτίας του Πέτρου Βυζαντίου, δηλαδή στα 1800-1805, βρίσκεται και ο Γρηγόριος στα Πατριαρχεία, αν όχι σαν λαμπαδάριος, τουλάχιστο σα α' δομέστικος, συμψάλλοντας έτσι με τον διδάσκαλο του. Πάντως περί το 1810 ο Γρηγόριος ήταν λαμπαδάριος του Μανουήλ Πρωτοψάλτη.

Μέσα στην πενταετία 1800-1805 ο Γρηγόριος νυμφεύθηκε και απόκτησε παιδιά, χωρίς όμως να ξέρουμε συγκεκριμένα πόσα σε αριθμό. Ο Κωνσταντίνος Ψάχος μιλάει για την τελευταία θυγατέρα του Γρηγορίου, που στα 1897 ήταν ενενήντα χρονών.

Από λαμπαδάριος ο Γρηγόριος έγινε πρωτοψάλτης μετά τον θάνατο του Μανουήλ, στις 21 Ιουνίου του 1819. Ως Πρωτοψάλτης έψαλε δυόμισι χρόνια, μέχρι τον θάνατο του στις 23 Δεκεμβρίου του 1821.

Στο μεταξύ, και συγκεκριμένα στα 1814, έγινε η ιστορική μεταρρύθμιση στη γραφή της βυζαντινής σημειογραφίας, που χαρακτηρίστηκε σαν «ευεργεσία του Έθνους». Πρωταγωνιστές αυτής της μεταρρύθμισης ήταν τρεις μουσικολογιώτατοι της εποχής εκείνης άνδρες, δηλαδή ο Γρηγόριος, ο αρχιμανδρίτης Χρύσανθος και ο Χουρμούζιος Γεωργίου. Οι τρεις αυτοί διδάσκαλοι, όπως συνήθως είναι αχώριστα γνωστοί, συσκέφθηκαν επανειλημμένα και συστηματοποίησαν σε μια μέθοδο τη θεωρία της Βυζαντινής Μουσικής. Εκείνο όμως στο οποίο κυρίως έδωκαν σημασία - και με το οποίο «ευεργέτησαν το Έθνος» ήταν η ανάλυση ή εξήγηση της παλαιάς παρασημαντικής και η καταγραφή των μελών των προ του
1814 μελουργών μα τη νέα αυτή μέθοδο γραφής.
Η Νέα αυτή Μέθοδος διδασκαλίας και εκμαθήσεως της Βυζαντινής μουσικής υποβλήθηκε στο Πατριαρχείο. Συγκλήθηκε τότε επίτηδες η Ιερά Σύνοδος επί πατριαρχίας του Κυρίλλου του Ζ', στην οποία εκλήθησαν και « οι επιφανέστεροι του Γένους ».

Καταπεισθείσα, λοιπόν, η Σύνοδος από τους ισχυρούς λόγους και τις βέβαιες αποδείξεις των τριών μουσικών διδασκάλων περί του κανονισμού της τέχνης (επειδή κατ' αρχάς υπωπτεύετο ότι τάχα οι Διδάσκαλοι εζήτουν να καινοτομήσουν την ιερά Ψαλμωδίαν) εθέσπισεν, ίνα, ο μεν Γρηγόριος ο λαμπαδάριος και ο Χουρμούζιος Γεωργίου παραδίδωσι το πρακτικόν μέρος της Εκκλησιαστικής Μουσικής, ο δε Αρχιμανδρίτης Χρύσανθος το Θεωρητικό μέρος αυτής. Αυτά μαρτυρεί ο από τους πρώτους μαθητές των τριών διδασκάλων και εκδότης του Θεωρητικού του Χρυσάνθου Παναγιώτης Πελοπίδης. Είναι ενδιαφέρουσα και η παρακάτω παράγραφος.

« Εσυστήθη λοιπόν δια τούτο σχολείο, εις το οποίον παρεχωρήθη να κατοικούν και πολλοί εκ των απόρων μαθητών. Εδιωρίσθησαν έφοροι της Σχολής και μισθός δια τους διδασκάλους. Εστάλθησαν πανταχού πατριαρχικά εγκύκλια γράμματα εις τους κατ' επαρχία Αρχιερείς, ίνα όσοι ποθούν να σπουδάσουν την μουσική αμισθί κατά Νέα Μέθοδο, μεταβώσιν εις Κωνσταντινούπολιν όπου μετά δύο ετών διδασκαλία θέλουν γένει εγκρατείς της Μεθόδου. Έτρεξαν λοιπόν πανταχόθεν μαθηταί πάσης τάξεως και ηλικίας εξ αυτών μερικοί ευδοκιμήσαντες αρκετά, μετέβησαν εκείθεν άλλος εις μίαν πόλιν και άλλος εις άλλην όπου συστήσαντες ιδιαίτερα σχολεία, μετέδιδαν ειλικρινώς το τάλαντο, όπερ τοις ενεπιστεύθη».

Πολύ διαφωτιστική πάνω σ' αυτό το θέμα είναι και μια επιστολή του Διονυσίου Προηγουμένου Βατοπεδηνού απ' την Κωνσταντινούπολη προς τη μονή Βατοπεδίου με ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1815. Κατ' αυτάς ηνοίχθη εν κοινόν Σχολείον εις το Σιναϊτικόν Μετόχιον και παραδίδει Νέαν Μέθοδον επιστημονικής Μουσικής, με κανόνας και γραμματικήν. Σχολαρχούντες εις αυτήν είναι ένας καλόγερος Χρύσανθος και ο Λαμπαδάριος της Μεγάλης Εκκλησίας [δηλαδή ο Γρηγόριος] και συντρέχουσιν εις αυτήν καθ' εκάστην υπέρ τους διακοσίους μαθηταί, εξ ων είναι και Αρχιερείς και Πρωτοσύγκελλοι και διάκονοι Αρχιερέων και κοσμικοί παμπληθείς.

Η προσφορά του Γρηγορίου στη δημιουργία της Νέας Μεθόδου ήταν ο κανονισμός και η ερμηνεία των κλιμάκων και των παραχορδών και η λιτή και σωστή ανάλυση και καταγραφή της παλαιάς παρασημαντικής στη νέα αυτή μέθοδο. Με ζήλο πολύ ευθύς μετά τη μεταρρύθμιση ο Γρηγόριος, όπως και ο Χουρμούζιος, καταπιάστηκε με το έργο της εξηγήσεως του έργου των παλαιών διδασκάλων. Και είναι καταπληκτικό πού μέσα σε μια μόνο εξαετία, από το 1815 ως το θάνατο του, το 1821, έγραψε περίπου 20 τόμους χειρόγραφα με εξηγήσεις των παλαιών βυζαντινών μελών. Απ' αυτούς τους τόμους μερικούς τους αντέγραψε και δύο και
τρεις φορές για να ευκολύνει το έργο της διαδόσεως της Νέας Μεθόδου.


Ο Γρηγόριος είχε ιδιαίτερη φιλία με τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε', του οποίου την τρίτη ανάρρηση στον θρόνο χαιρέτισε και με δύο τραγούδια, και σαν Πρωτοψάλτης έζησε μαζί του την αγωνία και την στενοχώρια κατά την Μεγάλη Τεσσαρακοστή και τη Μεγάλη Εβδομάδα, μέχρι το Πάσχα, 10 Απριλίου 1821. Για την τελευταία Μεγάλη Εβδομάδα των δύο Γρηγορίων, διαβάζουμε τα ακόλουθα. «Άλλ' εκείνος [ο Πατριάρχης] ήσυχος κατέβαινεν εις την έκκλησίαν και ήκουε την ακολουθίαν των συνήθων αγρυπνιών της Μεγάλης Εβδομάδος (εψάλλοντο δε το πρωί, διότι τις των χριστιανών ετόλμα να εξέλθη δια νυκτός, και πολλάκις ο αοίδιμος επανελάμβανε καθ' εαυτόν την αρχήν του τροπαρίου εκείνου « Ιδού, ο Νυμφίος έρχεται εν τω μέσω της νυκτός».

Ιδιαίτερες σχέσεις ο Γρηγόριος είχε και με τον υψηλότατον αυθέντην της Μολδαβίας κύριον Μιχαήλ Γρηγορίου Σούτζον, στον οποίον χάρισε τρία εγκωμιαστικά τραγούδια κατά το 1820. Σε τούτο θα συνέβαλε πολύ η φήμη του σαν διδασκάλου της μουσικής που διαδόθηκε στη Μολδοβλαχία, κυρίως στο Ιάσι και στο Βουκουρέστι, απ' τους μαθητές του που ευδοκιμούσαν εκεί σαν διδάσκαλοι κι αυτοί της μουσικής κάτω απ' την φροντίδα των φιλόμουσων εκείνων ηγεμόνων.

Θέλοντας τώρα να μιλήσουμε για το έργο του και να καταρτίσουμε τα Άπαντα του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου, πρέπει να διευκρινίσουμε πως αυτό ανήκει σε τρεις κατηγορίες.

α) στο προσωπικό δημιουργικό έργο,

β) στο εξηγητικό έργο, και

γ) στο προσωπικό πάλι αλλά «εξωτερικό» έργο, δηλαδή τα κοσμικά τραγούδια.

Αναλυτικά το έργο του είναι το ακόλουθο.

α) Το προσωπικό έργο

- Πολυέλεοι 2 (Δούλοι Κύριον και Επί των ποταμών Βαβυλώνος).

- Αργοσύντομες Δοξολογίες μια σειρά, δηλαδή 8, και 2 άλλες σε βαρύ ήχο.

- Μια σύντομη δοξολογία σε βαρύ ήχο.

- Αργές Δοξολογίες 4 (στους πλαγίους ήχους).

- Χερουβικά τρεις σειρές, δηλαδή 24 - μεγάλα, μεσαία, μέγιστα.

- Χερουβικά της εβδομάδος 3 (στη σειρά Πέτρου Πελοποννησίου).

- Κοινωνικά των Κυριακών «Αινείτε» μια σειρά, δηλαδή 8.

- Κοινωνικά τών εορτών πολλά σε πολλούς ήχους.

- Τα προκείμενα της εβδομάδος και τα των δεσποτικών εορτών.

- Ο Ν' Ψαλμός σε β' ήχο.

- Τα Τυπικά της Θείας Λειτουργίας σε δ' ήχο λέγετο, φθορικό.

- Τα «πεντηκοστάρια» στιχηρά ιδιόμελα Της μετανοίας - Της σωτηρίας - Τα πλήθη των πεπραγμένων μοι δεινών.

- Τα τροπάρια που ψάλλοντα στο τέλος των Ωρών.

- Τα του μεγάλου Αποδείπνου Ψυχή μου, ψυχή μου και Παναγία Θεοτόκε.

- Κύριε ελέησαν, έργα, στους πλαγίους ήχους.

- Τα σύντομα τροπάρια του Νυμφίου Ιδού ο νυμφίος - Ότε οι ένδοξοι...

- Τα αργά καθίσματα των ακολουθιών του Νυμφίου.

- Τα ιέ Αντίφωνα της Ακολουθίας των Παθών σε σύντομο στιχηραρικό μέλος.

- Ένα μάθημα, όταν ενδύεται ο Αρχιερεύς Περίζωσαι την ρομφαίαν σου μετά κρατήματος.

- Ένα κράτημα σε ήχο βαρύ.

- Ένα μεγαλυνάριο, Την τιμιωτέραν, σε ήχο πλ. δ' Νη.

- Οι καταβασίες του Λαζάρου, οι μη συνηθισμένοι ειρμοί του κανόνος Ανοίξω το στόμα μου και δ ειρμός Εποίησε κράτος (της Παρασκευής του Λαζάρου).

- Άξιον εστίν δύο σειρές, δηλαδή 16.

- Το κατά παράδοση μέλος του Αποστόλου και Ευαγγελίου, σε ήχο δ'.

β) Το εξηγητικό έργο

Ο Γρηγόριος εξήγησε και μετέγραψε στη Νέα Μέθοδο τα ακόλουθα έργα των Μελουργών, κυρίως τού ΙΖ' και ΙΗ' αιώνα:

- Τα Άπαντα του Πέτρου Μπερεκέτη (4 τόμοι).

- Το Στιχηράριο του Γερμανού Νέων Πατρών (5 τόμοι).

- Την Παπαδική του Πέτρου Βυζαντίου (την εκδεδομένη τετράτομο Πανδέκτη) (5 τόμοι).

- Το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο (1 τόμος).

- Το Αναστασιματάριον του Πέτρου Πελοποννησίου (1 τόμος).

- Το Ειρμολόγιον του Πέτρου Πελοποννησίου (1 τόμος).

- Το Ειρμολόγιον, το σύντομον, του Πέτρου Βυζαντίου (1 τόμος).

- Το Δοξαστάριο του Πέτρου Πελοποννησίου (2 τόμοι).

- Την Εκλογή του Παπαδικού μέλους (1 τόμος).

- Την Εκλογή του Στιχηραρικού μέλους (1 τόμος).

- Άλλα διάφορα μαθήματα διαφόρων διδασκάλων.

γ) Κοσμικά τραγούδια

Έγραψε περί τα τριάντα (30) κοσμικά-αστικά τραγούδια, κυρίως κατά τον τρόπο των τουρκικών μακαμίων. Εκείνο που πρέπει να τονισθή είναι ότι πολλές απ' τις πρωτότυπες συνθέσεις του χαρακτηρίζονται στα χειρόγραφα με τον προσδιορισμό, «πώς ψάλλονται εν τη Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία». Αυτή η μαρτυρία είναι το πιστοποιητικό της παραδόσεως του Γρηγορίου.

Γνωρίζουμε ακόμη απ' τα χειρόγραφα και τις εξής λεπτομέρειες για μερικές συνθέσεις του. Μία σειρά χερουβικών, τα μεσαία, διεδόθησαν 68ησαν παρ' αυτού κατά την εποχή 1817, εν μηνί Αυγούστω. - Το μάθημα σε βαρύ ήχο Περίζωσαι την ρομφαίαν σου με κράτημα, που ψάλλεται όταν ενδύεται ο αρχιερεύς αντί του Άνωθεν οι προφήται εμελοποιήθη δι' αιτήσεως του σεβαστού Γέροντος αγίου Εφέσου κυρίου Διονυσίου. - Ο πολυέλεος Επί των ποταμών Βαβυλώνος σε τρίτο ήχο, μελοποιήθηκε κατ' αίτησιν του αγίου Μολδαβίας κυρίου Βενιαμίν.

Η εξήγηση του Καλοφωνικού Ειρμολογίου απ' τον Γρηγόριο είναι κατά την παράδοσιν Πέτρου Λαμπαδαρίου και Πέτρου του Βυζαντίου.

Το έργο αυτό του Γρηγορίου είναι διαδεδομένο με πολλά χειρόγραφα αλλά και με τα έντυπα μουσικά βιβλία. Όλο το καθ' αυτό προσωπικό έργο τής α' κατηγορίας είναι εκδεδομένο, εκτός του Αποστόλου και του Ευαγγελίου σε δ' ήχο.

Απ' το εξηγητικό του έργο εκδεδομένο είναι η τετράτομη Πανδέκτη, το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο, το Αναστασιματάριο, το Ειρμολόγιο και το Δοξαστάριο του Πέτρου Πελοποννησίου, το Ειρμολόγιο του Πέτρου Βυζαντίου και λίγα άλλα διάφορα μαθήματα, διαφόρων διδασκάλων. Κι απ' τα τραγούδια του Γρηγορίου είναι αρκετά εκδεδομένα στην Ευτέρπη και στην Πανδώρα (Α' τόμος).